Tag

panelloù

Browsing


A l’initiative de l’Union des Etudiants de Bretagne une campagne est en cours pour rendre plus visible la langue bretonne sur le campus de Rennes 2. Au regard des signatures récoltées on constate que leur campagne a obligé pas mal d’associations, partis, syndicats à se positionner dans ce sens.

Voici leur communiqué :

#BrezhonegEmSkolVeur #DuBretonDansMaFac

Le 10 février 2019, plusieurs dizaines d’étudiant.e.s de l’université de Rennes 2 ont déposé.e.s un projet de signalétique bilingue lors du budget participatif du FSDIE (Fonds de Solidarité et de Développement des initiatives étudiantes). Ce projet vise à l’instauration d’une signalétique bilingue Français-Breton sur les 3 campus de l’Université de Rennes 2 (Mazier à Saint Brieuc, La Harpe et Villejean à Rennes).

Depuis le début des années 80, l’instauration d’une signalétique bilingue est une revendication portée par chaque génération d’étudiant.e.s qui se succèdent dans l’université. Des pas sont faits dans ce sens au début des années 90 avec l’installation du premier panneau français-breton sous l’impulsion du syndicat étudiant Dazont. Quelques années plus tard, c’est la signature de la Charte Ya d’ar Brezhoneg par le président Marc Gontard en 2008 qui engageait l’université à installer une signalétique bilingue sans que les engagements soient appliqués sur le long terme. Derrière la signalétique bilingue, c’est la place de la langue bretonne dans l’espace public de deux des plus grandes villes de Bretagne qui est en jeu. L’université est un lieu de formation et d’émancipation de la jeunesse bretonne, elle a en cela une responsabilité dans la sauvegarde et le développement de notre langue. A l’heure d’Erasmus, les jeunes Breton.ne.s ont pu voir dans les universités de Barcelone (Pays catalans), d’Aberystwyth (Pays de Galles) ou de Bilbao (Pays basque) l’égalité entre les langues populaires et celles de leurs États dans la signalétique et dans la vie universitaire. Derrière cela, ce sont l’égalité fondamentale entre les langues et le respect des droits des locuteurs qui sont en jeu. Ce pas n’a pour l’instant pas été franchi par l’Université de Rennes 2. Nous entendons le franchir définitivement avec ce projet.

Celui-ci correspond à une vraie attente sociale de la part des étudiant.e.s, enseignant.e.s, personnels, et de la société bretonne en général. Nous avons pu le voir dans le sondage TMO- Région publié en octobre 2018 : 31% des jeunes de moins de 25 ans souhaiteraient savoir parler breton. 75% des habitants d’Ille-et-Vilaine et des Côtes-d’Armor voudraient plus d’enseignement du breton dans les écoles, plus de 70% des sondés des deux départements voudraient plus de breton sur la signalétique routière. Enfin 58% des habitants d’Ille-et-Vilaine voudraient plus de breton dans l’espace public (60% dans les Côtes-d’Armor). Ce sondage fait suite à celui mené par le collectif « Brezhoneg er skol-veur » en 2017 sur le campus de Villejean qui avait demandé aux étudiant.e.s et personnels s’ils étaient favorables à une présence plus large du bilinguisme breton- français à l’Université de Rennes 2. 85% des votants avaient répondu oui (soit 967 votants), 6% avaient répondu non (67 votants) et 9% ne savaient pas (104 votants). Ces deux sondages montrent clairement une très forte demande sociale dans une signalétique bilingue français-breton à laquelle de nombreux peuples européens ont déjà droit pour leurs propres langues. Cette demande correspond à une réalité : la majorité des jeunes de 18 à 35 ans qui parlent breton habitent à Rennes. A Saint-Brieuc sur le campus de Mazier, les enseignants brittophones des filières bilingues sont formés.

Nous proposons donc que l’Université de Rennes 2 concrétise la volonté de la majorité des étudiant.e.s et installe une signalétique bilingue en coopération avec l’Office public de la langue bretonne comme elle s’y était engagée avec la signature de la charte. Une signalétique qui répondra aux normes internationales sur le bilinguisme dans la signalétique. Elles implique de délivrer rigoureusement les mêmes informations dans l’une et l’autre des langues, présenter les indications en français et en breton de manière strictement identique (couleur, police, taille …) et de manière symétrique l’une par rapport à l’autre.

Nous appelons donc l’ensemble des étudiant.e.s, des associations, des élu.e.s, des organisations, des partis et des syndicats de toute la Bretagne à se mobiliser pour que ce projet soit validé par la commission, voté par les étudiant.e.s, et appliqué par l’Université.

L’avenir de la langue bretonne est aux mains de la jeunesse !

S.A.B. (1984-1990) : eus an eil prosez d’egile

Etre 1984 ha 1990 an hini e voe kaset en-dro stourm ar panelloù-hent brezhonek dreist-holl. D’ar c’houlz-se e c’hoarvez an darn vrasañ eus ar prosezioù eta. Er bloavezh 1990 ez eus bet gounezet kalzik a-walc’h a banelloù-hent a-benn neuze, en Aodoù-an-Hanternoz da gentañ penn. Komañs a ra ivez kuzul-departamant Penn-ar-Bed da sevel ur gwir banellerezh divyezhek war rouedad hentoù an departamant ha da vroudañ ar c’hêrioù da skeiñ war ar memes tu. Adalek an hañv 1990 en em ro S.A.B. d’ur c’houlzad-stourm nevez evit gounit ur ganol skinwel brezhonek penn da benn d’ar vro.

Buan-buan goude « nozvezh du » kentañ ar 16 a viz Meurzh 1984 ez eus harzet stourmerien. Nozikerien S.A.B. n’o deus ket aon rak ar prosezioù : « N’o deus ken klask ac’hanomp. Mar domp kaset gante dirak al lezioù-barn, ec’h efomp, ma ! » (1) A-live gant youl dibleg ar stourmerien e vo ar moustrerezh. Ar memes diskan a vo klevet bepred. Kement stourmer.ez harzet (pe-dost) a nac’ho mont e galleg ouzh al lez-varn hag e vo nac’het-krenn gant houmañ (peurliesañ) pourchas ur jubennour brezhonek. Evel-se e teuio ar prosezioù, ar prosezioù-galv hag ar manifestadegoù an eil re war lerc’h ar re all e-pad meur a vloaz.

 

Afer Barry-Guesdon

Herve Barry ha Dominique Guesdon eo ar re gentañ dastumet gant an archerien. Tamallet int da vezañ livet un 70 panell-hent gallek bennak tro-war-dro Roazhon e-kerzh « nozvezh du » kentañ Stourm ar Brezhoneg. Koust an dilouzadeg hervez an D.D.E. : 116 175, 50 lur ! Nac’het zo oute mont e brezhoneg da geñver ar prosez (11 a viz Ebrel 1984) ha nac’het kemend-all d’an unnek test deut da lâret o soñj (2). En em gavout a reont en-dro neuze dirak lez-varn Roazhon d’an 20 a viz Even ha nac’het zo oute komz brezhoneg adarre. Kondaonet int da bevar miz toull-bac’h gant goursez ha da baeañ 2000 lur pep hini (3). Bac’het eo da vat Herve Barry nebeut amzer goude-se en abeg d’un darvadenn* c’hwitet gant an ARB en Arzon, er Morbihan (5 a viz Eost 1984). Denez Riou, ezel eus S.A.B. ivez, zo bac’het evit ar memes afer.

Taeroc’h c’hoazh e vo barnet Herve Barry ha Dominique Guesdon da heul o frosez-galv (21 a viz Genver 1985) : 10 000 lur a dell-gastiz da baeañ, pevar miz toull-bac’h gant goursez evit Herve Barry ha pevar miz rust evit Dominique Guesdon (n’eo ket deut d’ar prosez). Emañ Herve Barry en toull c’hoazh forzh penaos ha dinac’h a ra dont dirak ar barner (4) : « Ur prosez mezhus evit ar Justis Gall a glask diskouez ar stourmerien sevenadurel evel tud e gwall, torfedourien ; a gav gwelloc’h nac’h hon yezh en he lezioù ; a gendalc’h dindan urzh ar Stad C’hall (he deus ankoaet he holl bromesaoù) da waskañ ar Vretoned a stourm a wel evit o yezh » eme kemennadenn S.A.B. (5)

E miz Mezheven 1985 ec’h aio maez Herve Barry eus ar prizon. Evit a-sell e varnadenn diwar anv S.A.B. e vo kaset an traoù gantañ betek al lez-varn-terriñ e Pariz (dre ma veze nac’het bep tro outañ ar gwir da gomz brezhoneg). Setu degouezhet an afer, bloavezhioù war-lerc’h, dirak lez-varn-engalv Caen (25 a viz Ebrel 1990). Disoc’h ar varnadenn : pevar miz gant goursez ha 2000 lur da baeañ (6).

 

Herve ar Beg gwasket gant lez-varn Gwengamp

Dizale ez eus tamallet un trede stourmer. D’an 3 a viz Mae 1984 ez eo lakaet Herve ar Beg « dindan evezh ar justis » diwar intrudu barner-enklasker Gwengamp a damall dezhañ bezañ duet panelloù en Bro-Dreger. Setu ar choaz roet dezhañ ; paeañ 20 000 lur kred a-raok an 3 a viz Even pe bezañ kaset d’an toull. Savet zo ur c’homite-skoazell. Skol an Emsav a c’houlenn groñs « e vefe paouezet da gemer stourmerien evit ar yezh evit forbanned » (7). Ur vodadeg zo raktreset d’an 30 a viz Mae dirak lez-varn Gwengamp. Met daou zevezh a-raok ar vanifestadeg ec’h embann ar barner-enklasker un ordrenañs a lâr n’en do ket Herve ar Beg da baeañ a-benn ar fin, en ur ansav e oa er-maez lezenn e ziviz kentañ : « Ne oa an diviz-se nemet ur spontailh politikel lakaet war hent stourmerien ar brezhoneg, eme strollad skoazell Herve ar Beg, hervez ar c’heleier diwezhañ e vefe an emsaverien o soñjal lakaat an arc’hant espernet da dalvezout da brenañ koltar…Kenderc’hel a ra ar stourm. » (8) Dre ma kendalc’h an tamall da redek en em vod un 40 stourmer bennak e Gwengamp memestra : « Neuze e voe gronnet ur panell-hent gant ar stourmerien ha livet anezhañ e du, kement ha diskouez en ur stumm aroueziek, e fell deomp stourm e-mesk hon c’henvroidi war greiz an deiz. » (9)

Ne vo ket barnet Herve ar Beg a-raok miz Even 1987. Sed ar pezh a lavar ar stourmerien da c’houde ar varnadenn : « Goude barnedigezh Gwengamp, embannet d’ar 5 a viz Even, e sav [S.A.B.], ur wech ouzhpenn, a-enep da zoareoù Justis ar Stad c’hall. Kondaonet eo bet Herve ar Beg da 5000 lur a dell-gastiz ha 34 000 lur a zigoll da reiñ da servijoù ar Stad c’hall. Tamallet zo dezhañ panelloù a oa bet duet tro-dro da Wengamp tri bloaz ‘zo, e-pad kentañ « nozvezh-du » Stourm ar Brezhoneg. » (10) Galv a vo graet gant Herve ar Beg. Tremen a raio dirak lez-varn galv Roazhon d’an 12 a viz Genver 1988 hag e vo digresket an digoll da baeañ gant ar prokulor (18 000 lur nebeutoc’h). A-benn ar fin e vo embannet ar varn ur sizhun goude ha didamallet ar paotr abalamour d’ur fazi prosezadur (11).

 

Daou saber paket o koltariñ

Joelle Barzhig hag Herve Kerrain zo paket war an tomm gant an archerien o livañ panelloù kostez an Uhelgoad d’an 20 a viz Mae 1984. Un 50 panell bennak zo bet mastaret gante kostez Kastell-Nevez-ar-Faou, Brasparzh hag an Uhelgoad (12). En em gavout a reont dirak breujoù Montroulez d’an 18 a viz Genver 1985 ha kondaonet int da baeañ bep a 2000 lur tell-gastiz. Joelle Barzhig zo lamet he aotre-bleinañ diganti e-pad miz. N’o deus ket gallet ar vastrouilherien bezañ klevet e brezhoneg e-pad ar prosez, padal o devoa gallet mont e brezhoneg ouzh an archerien pa oant bet goulennataet !

Ha daou all ouzhpenn

Herve ar Bihan hag Iwan Kadored, o-daou o chom e Gwened, zo paket war an taol o vastariñ panelloù e-kichen Roazhon d’an 8 a viz Mezheven 1984 (13). 48 eurvezh int miret dindan evezh ar polis ! An archerien vrezhonek deut da selaou ar gaoz etre an daou stourmer a gav kerse buan a-walc’h. E kembraeg emaint o toullañ-kaoz asambles ! Dre garr-nij eo degaset Herve ar Bihan betek Gwened evit ma vije furchet en e di… Betegoût e vefe kavet danvez-tarzh ? (Oberiant e oa an ARB er vro). Tremen a reont dirak lez-varn Roazhon d’an 20 a viz Meurzh 1985 ha kondaonet eo Iwan Kadored da baeañ 3000 lur a dell-gastiz mui 20 000 lur a zigoll d’an D.D.E. Egile all zo laosket da vont digastiz. A-benn ar fin e vint kondaonet da baeañ 7000 lur a dell-gastiz pep hini abalamour d’ar prokulor da vezañ savet galv (23 a viz Gwengolo 1985) (14).

 

Afer manif Montroulez

Ur barner-enklasker a zo dioutañ un den-e-karg hag a c’hell, diwar e gador en e vurev, e-giz ar gevnidenn e kreizenn he roued, roiñ aotre ha kemenn d’e boliserien da zont da c’houlenn diganeoc’h pet eur eo da greisteiz ha da eilpennañ ho ti, traoñ ha laez, war zigarez klask un « torfedour ». (Youenn Drezen, Itron Varia Garmez, Al Liamm, 1977, p.77)

Ur vanifestadeg zo aozet gant tud S.A.B. e Montroulez d’an 29 a viz Kerzu 1984. Goude bezañ « baleet dre straedoù ar gêr gant bep a banell dindan o brec’h e oa en em gavet ar vanifesterien e tal an Ti Kêr. Eno e voe berniet ar panelloù ha plantet tan e-barzh. Kerkent e erruas an archerien hag int ha tapout krog en unan anezho : Yann Erwan ar Wern, labourer douar kostez Gwengamp ha kas anezhañ d’ar c’homiserdi. Eno e voe manifestet adarre da c’houlenn ma vije bet dieubet. Pezh ‘voe graet nebeut amzer goude war urzh an Ao Le Gouic, Prokulor ar Republik, bet o vanifestiñ asambles gant difennerien ar brezhoneg. » (15)

Diwezhatoc’h avat, d’an 13 a viz c’hwevrer 1985, e rank tri den eus Bro-Dreger digoriñ o dor da seizh eur beure da baotred Mari-Robin, bet roet urzh dezho da furchal gant barner-enklasker Gwengamp. Un devezh-pad e chomont dindan evezh en archerdi ha goulennataet int e brezhoneg kazi penn-da-benn. Mikael Korle, Yann-Jakez Henry hag Herve ar Beg zo tamallet dezhe bezañ graet « recel » daoust ma n’eus bet kavet panell ebet en o zi. Lakaet int raktal « dindan evezh ar justis » ha rediet da baeañ ur c’hred a 10 000 lur pep hini a-benn an 13 a viz Meurzh. « Ne baeint ket » eme rentañ-kont emvod S.A.B. an 13 a viz Even 1985 (dielloù JMD). Meur a wech e vo daleet ar prosez. Ha memes diskan dalc’hmat, nac’het zo oute brezhonegañ el lez-varn. Prosez a vo e Gwengamp d’ar 15 a viz Mae 1987 (gant Yann Erwan ar Wern ouzhpenn). Holl ez eus tamallet oute bezañ kemeret perzh e manifestadeg Montroulez pe bezañ livet panelloù e Bro-Dreger. Prosez adarre d’an 23 a viz Genver 1989. Nac’het oute komz brezhoneg c’hoazh hag adkaset an afer a-benn an 19 a viz Mezheven : « ar 5000 lur a dell gastiz gant goursez a c’houlenne ar prokulor a zo bet roet dezho gant ar barner nemet gant amnistiezh 1988 int bet divec’hiet » a lenner e-barzh Bremañ (16).

SAMSUNG DIGITAL CAMERA

Brezhoneg e lez-varn An Oriant

Gwenole Bihanig ha Padrig Herve a dremen dirak lez-varn felladennoù an Oriant d’ar 5 a viz Kerzu 1985 evit bezañ mastrouilhet panelloù-hent gallek e miz Gouere. Nac’h komz galleg a reont (evel-just) ha daleet eo ar prosez betek an 3 a viz C’hwevrer 1986. Hag an taol-mañ, souezhadenn vat ! Roet zo dezhe an droed da vont e brezhoneg : « Un trec’h eo ? Ya, sur vat. Lennit ar c’helaouennoù : Enno e vez kavet ez eo reizh goulenn panelloù-heñchañ e brezhoneg, ez eo reizh klask saveteiñ ar brezhoneg, ez eo reizh ar stourm renet gant SAB, daoust da zoareoù lous ‘vez ganti. Hag ar re o devoa bet ar chañs da selaou ar prokulor o devoa bet ivez peadra da vezañ souezhet : « Kompren a ran mat e vefe lorc’h ennoc’h o komz brezhoneg, ha reizh eo difenn ur yezh evel hoc’h hini… ur c’holl e vefe evit sevenadur Europa hag ar bed holl ma varvfe ar brezhoneg… » Pegen pell e oamp diouzh pezh veze klevet betek-hen : tud SAB ne oant nemet louserien banelloù, sponterien, tud diwar-lerc’h mat da vezañ kaset da di ar psikiatr ha danvez-muntrerien… » (17) N’eo ket evit keloù-se e vo gwennaet an daou stourmer avat. 5000 lur a dell-gastiz a vo roet da bep hini !

Barnadenn rust evit paotr Felger

Kristian Georgeault zo lakaet ur prosez war e chouk goude ma oa bet gwelet e garr e-kichen panelloù-hent livet e miz Mezheven 1985. D’ar 27 a viz Here 1986 e tremen dirak lez-varn Roazhon. 6 miz toull-bac’h rik ha 6 miz all gant goursez zo goulennet gant ar prokulor eneptañ. D’an 8 a viz Kerzu e tle ar varnadenn bezañ embannet (18). Taer eo : « Kondaonet eo bet Christian Georgeault, un den n’eo kablus nemet a vezañ a-du gant S.A.B. hag a vezañ prestet e garr-tan da liverien panelloù e miz Mezheven 1985, da 9 mizvezh toullbac’h gant goursez ha 48 000 lur da baeañ d’an D.D.E. Rankout a reomp lavaret eta e tibab ar Stad kenderc’hel gant he gwaskerezh kentoc’h eget reiñ d’hor yezh ar gwirioù a zo anavezet dezhi gant an testennoù etrevroadel. S.A.B. a ziskleir e kendalc’ho hag e kresko e oberiantiz, gant an harp brasoc’h-brasañ a gavomp e-touez an dud, betek ma vo diframmet digant ar Stad ar statud a yezh ofisiel a zo dleet d’ar brezhoneg. » (19)

Tri stourmer all barnet ha kondaonet

Daou stourmer, Fulup Launay ha Yann Rivière, zo barnet e Kemper d’ar 7 a viz Mae 1986 ha kondaonet da baeañ 2000 lur a dell-gastiz pep hini (20). Paket zo ur stourmer all e 1987 e-kichen Lesneven : « Gwelet eo bet [Bernez Phelep] gant an archerien pa oa oc’h ec’huiñ e labour noz e Bro Leon ha goulennataet gante an deiz war lerc’h (e-kreiz miz Mae). Anzavet en deus. Barnet vo e Brest d’ar gwener 15 a viz Genver [1988]. » (21) Ha sed a lenner e-barzh Bremañ goude ar prosez : « Ar paotr yaouank a Blouzeniel, evel ma lâr ar c’hazetennoù, a oa bet tapet o tuañ panelloù gant an archerien e miz Mae diwezhañ n’en deus bet nemet 1000 lur a dell-gastiz gant ar barner, goude m’en doa diskleriet ne oa ket a-du ken gant ar seurt labour-noz, ken ez eus bet tavet war e anv gant ar c’hazetennnoù » (22).

Afer Barzhig-Blanchard-Goglin

Un 20 panell bennak zo livet e-kerzh nozvezh ar 7 a viz Eost 1987 tro-war-dro Kastell-Vourc’h (Il-ha-Gwilen). Daou stourmer hag ur stourmerez, Herve Barzhig, Gwenola Blanchard ha Serj Goglin, zo paket gant an archerien. Barnet e vint e Roazhon. Heñvel-rik e vo an eil varnadenn (27 Mezheven 1988) ouzh an hini gentañ (18 a viz Du 1987) : 53 000 lur a zigoll da baeañ en holl, 5000 lur a dell-gastiz ha pevar miz toull-bac’h gant goursez evit pep hini. Serj Goglin zo war var da vezañ skarzhet eus e labour (en ti-post) e-pad 6 miz ! A-drugarez d’ar stourm ne vo ken lakaet 8 devezh gant goursez war e gein (23). 3000 lur a dell-gastiz ha 2 viz toull-bac’h gant goursez zo roet gant lez-varn Roazhon da Sylvain Botrel hag Alan Georgeault, daou studier bet tapet o livañ luganioù war ur voger evit skoazellañ Serj Goglin (24).

Un tamm klozadur

Setu, a gav din, an holl dud hag a zo bet tamallet traoù dezhe diwar stourm ar panelloù-hent, betek 1990 da vihanañ atav. Alies (kenañ) e veze kemeret ar stourmerien hag ar stourmerezed evel « torfedourien » gant ar varnerien. Alies a-walc’h e veze graet goap oute. Rust int bet barnet ha kondaonet abalamour ma kouste ker-ruz o « labour-noz ». Met hep ar stourm tenn-se ne soñj ket din e vefe hirie kement a vrezhoneg skrivet a-wel d’an holl dud e Breizh. N’em eus ket lakaet ar gaoz da vat er pennad-mañ war ar stourm evit ar gwir da gomz brezhoneg er lezioù-barn bet kaset gant S.A.B. Danvez ar pennad a zeu a-dra sur !

TLJ

*sabotaj

***

(1) Ouest-France, 21/03/1984 meneget e-barzh Al Lanv, n°133, Kerzu 2014, p.17.

(2) Ouest-France, 12/04/1984.

(3) Bremañ, n°32, Mae 1984.

(4) Le Télégramme, 21/01/1985.

(5) Stourm ar Brezhoneg, « Dastumadenn pennadoù » n°2, Gouere 1984-Genver 1985.

(6) Bremañ, n° 46/47, Gouere-Eost 1985.

SAB, « Dastumadenn pennadoù », 1990 (dielloù KAD).

(7) Olier ar Mogn, Penn Rann Diavaez SAE, « Kemennadenn », Bremañ, n°33, Even 1984.

(8) ibid.

(9) Emgann, n°4, Ebrel-Mae-Mezheven 1984.

(10) « Stourm ar brezhoneg a gemenn », Emgann, n°30-31, Gouere-Eost 1987.

(11) Rentañ-kont emvod-meur S.A.B., 29/05/1988 (dielloù JMD).

Bremañ, Genver 1988.

(12) Le Télégramme, 21/05/1984.

(13) Ouest-France, 13/06/1984.

(14) Ouest-France, 01/10/1985.

(15) « Brezhoneg, yezh vroadel ! Brezhoneg, yezh ofisiel ! », Emgann, n°8, Meurzh 1985.

(16) Bremañ, n°92, Mae 1989.

(17) Bremañ, n°53, C’hwevrer 1986.

(18) Rentañ-kont emvod-meur S.A.B. e Pondi, Here 1986 (dielloù JMD).

(19) Emgann, n°24-25, Kerzu 1986-Genver 1987.

(20) Rentañ-kont emvod Karaez d’ar 24 a viz Mae 1986 (dielloù JMD).

(21) Rentañ-kont emvod an 11 a viz Gouere 1987 (dielloù JMD).

(22) Bremañ, Genver-C’hwevrer 1988.

(23) Emgann, n°43, Meurzh 1989.

(24) Bremañ, n°94, Gouere 1989.

Setu evit komañs ar bloaz nevez ur pennad all diwar-benn SAB ! Bloavezh mat deoc’h tout !

Diwar un disrann e diabarzh Skol an Emsav e oa deut Stourm ar Brezhoneg war wel. Lod a faote dezhe mont pelloc’h gant stourm ar panelloù brezhonek ha ne oa ket aezet hen ober e-barzh Skol an Emsav ken. A-drugarez d’ar yalc’hadoù roet dezhi e c’helle homañ suraat ha kreñvaat al labour pemdeziek a gase da benn, hini ar c’hentelioù-noz hag hini an embann dreist-holl (ar gelaouenn Bremañ adalek 1980). Diaes e vije bet kas war ar memes tro, a-wel d’an holl, ur stourm er-maez lezenn evel a rafe Stourm ar Brezhoneg.

Moarvat eo bet krouidigezh SAB ur mod evit Skol an Emsav da zerc’hel gant he hent hep lakaat he obererezh en arvar. Evit ar re a felle dezhe mont gant un hent all e oa un doare d’en em reiñ d’ur stourm kaletoc’h ha ledanoc’h, e-korf ur strollad all, kalz laoskoc’h e vont-en-dro.

Ul lañs nevez a zo roet d’ar stourm evit ar panelloù-hent brezhonek adalek 1984 neuze. Emañ SAB o vont da gas un tamm mat pelloc’h an erv boulc’het gant Skol an Emsav. N’eo ket dre gaer e vo gounezet ar stourm ha n’eo ket diwar goulennoù seven : « gounit kalz ha buan » a fell da dud SAB, en ur vont a-enep al lezenn, « n’eo ket dre ret met diouzh ret. » (1)

P1030760

« Nozvezhioù du » Stourm ar Brezhoneg

Nozvezh ar 16 a viz Meurzh 1984, « nozvezh du » kentañ evit SAB. Kantadoù a banelloù-hent zo duet e meur a lec’h e Breizh (tro-dro da Roazhon, Gwengamp, Kemper, An Oriant, Gwened) evit goulenn, groñs ar wech-mañ, e vije lakaet panelloù brezhonek war vord hentoù ar vro.

« Le bilan de cette « nuit noire » est impréssionnant » eme kazetenner Ouest-France (2). Kalz « nozvezhioù du » all a zeuio da-heul honnezh ma vo mastaret panelloù en noz e meur a lec’h e Breizh, ar panelloù e dalc’h ar Stad hag an departamantoù dreist-holl. Alies a-walc’h e vo graet an nozvezhiadoù labour gant un dornad tud, en o c’horn-bro. E penn kentañ miz Even 1984, da skouer, ez eo bro Konk-Leon, Plonger ha Lokournan an hini a zo livet gant ar stourmerien. Pe dorfed euzhus n’o deus ket graet aze ! Livañ un « itinéraire fréquenté par les touristes » evel a lavar Ouest-France, evelkent ! (3)

E-kerzh nozvezh ar 6/7 a viz Ebrel e oa bet louzet c’hoazh panelloù war an hent-tizh kostez Kastell Nevez ar Faou (ha berniet ha devet panelloù dirak ti ar c’huzulier-departamant). Evit ar 14/15 eus an hevelep miz e oa bet tro Kemper da c’houzañv (c’hwezhet tan en ur 35 panell bennaket dirak keoded ar mererezh*), ha d’an 9/10 a viz Mae e oa bet tro an Oriant.

Etre ar 25 hag an 29 a viz Gouere ez eo e Skaer, Kemperle, Gwengamp ha Bro Wened e c’hoarvez nozvezhioù du (4). Memes mod d’an 18 a viz Gwengolo kostez Kemper, Konkerne, Douarnenez ha Pont ‘n Abad (5). 150 panell zo bastrouilhet nepell diouzh Roazhon e-kerzh nozvezh an 30 a viz Du 1984 (6). Kemend-all a labour a vo graet bloaz war-lerc’h. N’ez a ket ar stourmerien war skuishaat. 200 panell livet e bro Konkerne, Douarnenez, ar C’hab ha Kemper e miz Ebrel 1985 da skouer. E miz Gouere ez eus livet panelloù er C’hloar-Karnoed hag e Kervidanou e Kemperle (7).

E miz Eost 1985 ez a ur c’hazetenner da-heul ur skipailh nozikerien eus SAB o vont da libistrañ panelloù e Karnag, an Drinded, Lann-Bihoué, Plañvour ha Gwidel : « D’habitude nous mettons du néoprène dans le coltar. C’est plus difficile à enlever…mais j’ai pas eu le temps d’en chercher aujourd’hui. » eme unan eus ar saberien d’ar c’hazetenner ! (8)

D’an 19 a viz Mae 1985 e krog SAB d’en em ziskouez e Pariz. Un 50 lec’h bennaket zo livet gant luganoù divyezhek (« Brezhoneg, yezh ofisiel e Breizh ») (9).

P1030752

Pet panell duet gant Stourm ar Brezhoneg ?

Tro 20 000 panell a vije bet livet pe diskaret etre 1984 ha 1996 hervez Klaod an Duigou (10). N’eo ket aezet gouzout pegement a banelloù a oa bet mastaret gant tud SAB. Gwir a-walc’h e seblant sifroù Klaod an Duigou bezañ goude lenn pennadoù kazetennoù ar mare-se hag ivez rentaoù-kont emvodoù SAB (resis a-walc’h). Fiziañ enne a c’heller peogwir e oant dielloù o devoa da chom e-kerz ar stourmerien hepken. Stank e veze livet ar panelloù war vord an hentoù ha lusk a oa gant ar stourmerien da badout ganti : « war-dro 2000 panell gallek a zo bet livet ar bloaz-mañ : re nebeut eo », eme rentañ-kont emvod-meur SAB e Pondi d’an 11 a viz Here 1987.

En em gavet e oa tud SAB e Gwened evit un emvod-meur e miz Even 1985ivez : « Labouret zo bet kalz abaoe krouidigezh hon strollad hag hep diskrivañ dre ar munud e c’heller lavaret hag embann ez eus bet labourioù sevenet e pep korn eus ar vro : Leon, Treger, Kernev, Gwened, Roazon, bro an Harzoù. » (11) Ha d’ar memes koulz e lârent : « En desped deomp eo hon eus distrujet 2500 panell c’hallek e miz Here 1984 ha 5000 e miz Ebrel 1985 » ha graet e vo c’hoazh da c’houde « e-keit ma vo ret, da vont a-enep d’al lezenn. » (12)

Ret eo livañ ha livañ c’hoazh, hervez tud SAB, hep distag, ken na vo panelloù-heñchañ brezhonek e pep lec’h er vro ha « ken na vo anavezet ar brezhoneg evel yezh ofisiel e Breizh. » E Bro-Dreger, da skouer, e oa ur gevrenn oberiant a-walc’h. Tro 500 panell livet ganti etre miz Here 1987 ha miz Mae 1988 (13). Ret e oa « derc’hel an dachenn » evel a lavar ur stourm bet ezel eus kevrenn SAB Treger :

« Unan eus ar pennaennoù kentañ a oa derc’hel an dachenn : ur wech ma oa bet mastaret ar panelloù war un troc’had-hent e oa ret ober hon seizh gwellañ, pe kement ha ma c’halled bepred… evit derc’hel anezhañ. Da lâret eo, lakaomp oa bet mastaret panelloù war un hent, ma oa divanket hon labour gant paotred an Aveerezh e oa ret dimp respont a-dak dezhe : un nozvezh pe div, pe deir goude e oamp adtremenet. Meur a bal a oa da se : ret ‘oa digalonekaat anezhe ha diskouel ‘oa SAB mestr war an dachenn (an hentoù) ; ret ‘oa diskouel dezhe ne vije ket pleget. Ouzhpenn-se e oa ret achuiñ al labour ; ar banell koltaret ma ne oa ket bet distrujet gant kentañ taol naetaat paotred an Aveerezh a vije a-benn an eil pe an trede ! » (14)

N’eo ket aezet gouzout rik pegement a banelloù zo bet livet pe distrujet gant tud SAB. Met ker-ruz o deus koustet oberoù ar strollad d’ar c’huzulioù-departamant ha d’an DDE, evel a welimp diwezhatoc’h. Tud Stourm ar Brezhoneg n’o deus ket damantet d’o foan evit kas stourm ar panelloù war-raok. Hogen e-tal dezhe, n’he deus ket damantet ar Stad c’hall da voustrañ warne ivez. Barnet ha kondaonet e voe kalzig stourmerien ha stourmerezed eus SAB. Met an dra-se a vo gwelet er pennad a zeu…

Rentañ-kont emvod SAb

* cité administrative

(1) « Hag hor yezh ? Stourm ar Brezhoneg », Al Lanv, n°26, Ebrel 1984.

(2) Ouest-France, 21/03/1984.

(3) Ouest-France, 06/06/1984.

(4) Al Liamm, n°226, Gwengolo-Here 1984.

(5) Le Télégramme, 21/09/1984.

(6) Al Lanv, Kerzu 1984.

(7) Ouest-France, 08/07/1985 ; La Liberté du Morbihan, 17/07/1985.

(8) La Liberté du Morbihan, 03-04/08/1985.

(9) Ouest-France, 21/05/1985.

(10) Emgann/Combat breton, n°123, C’hwevrer-Meurzh 1996.

(11) Rentañ-kont emvod-meur Gwened, Even 1985 (dielloù JMD).

(12) Bremañ, n°45, Even 1985.

(13) Rentañ-kont emvod-Meur an 29 a viz Mae 1988 (dielloù JMD).

(14) Erwan Gedour, « Danevelladur bloavezhioù kentañ stourmoù SAB : skouer ar panellerezh hentañ e brezhoneg », Al Lanv, n°133, Kerzu 2014.