A-raok mont da Langoned evit Gouel Broadel ar Brezhoneg d’an 19 hag 20 a viz Mae e c’hellit kemer amzer evit sellet ouzh abadenn Bali Breizh diwezhañ. Pedet eo bet Yves-Marie Derbré-Salaun gant skipailh France 3 Breizh evit displegañ peseurt palioù zo gant ar rummad nevez a glask adreiñ lañs d’ar gouel.
E-doug an abadenn ez eus bet skignet un teulfilm dedennus kaer, sevenet gant Riwal Kermarrec, hag a ro ar gaoz da aozerien istorel ar gouel : Yann Puillandre ha Jañ-Mai Salomon, daou stourmer dizalc’hour bet oberiant e Emgann hag en ARB. Arzourien evel Bernez Tangi ha Nolwenn Korbell a vez klevet ivez o kontañ pegen pouezus eo seurt darvoudoù evit ar re a grou e brezhoneg, klevet a reer ivez Lena Louarn ha Sylvie Toupin. Kaozoù ken talvoudus zo gant Herve ar Beg (bet oberiant e Emgann ha SAB) ha Gael Roblin, daou stourmer all eus an hevelep luskad a zegas talvoudegezh politikel ar gouel da soñj an holl. Ul labour prizius ha talvoudus zo bet kaset a-benn gant ar sevenour a-benn lakaat ar rummadoù stourmerien disheñvel da brederiañ diwar-benn an treuzkas politikel hag ideologel a ra diouer deomp alies.
An teulfilm “Gouel zo mat met stourm zo tad ! “a vo skignet div wezh e-pad an dibenn-sizhun, moarvat e kavfed ennañ peadra da vouetañ an eskemmoù evit ma adkavo ar vretoned kar-o-yezh hent ar stourm stroll hag an disentiñ.
Sachañ a reomp hoc’h evezh war an taolioù-krenn niverus a vo dalc’het diwar-benn ar stourmoù gwregelour gant Gast da skouer pe a-zivout plas ar brezhoneg er stourmoù sokial. Ar programm klok a gaver aze.
D’an 12 a viz Mae e vo barnet pevar stourmer politikel eus Bro-Dreger kar o dije hervez ar prokulor stanket trenioù e kumun Plouared da vare ar stourm enep d’al lezenn labour.
D’ar 6 a viz Mae e vanifesto o harperien adalek 11 e dirak ti-gar Gwengamp.
Ar pevar den a zo perzh eus Nuit Debout pe Breizh O Stourm a ra gant ar brezhoneg er gêr hag en o lec’h labour. Setu m’o doa respontet e brezhoneg d’an archerien evit lod anezhe ha setu perak e nac’hfont ober gant ar galleg pa vefont barnet e Gwengamp. A-hed o oberennoù perzhidi galv plouared o doa klasket ober gant an div yezh.
E lezvarn Gwengamp e oa bet roet ur jubennour d’ur stourmer eus Stourm ar Brezhoneg e 1985 pa oa bet barnet evit un afer panellou-hent unyezhek bet divountet.
Goulenn a ray Guillaume Bricaud, Yohan Colas, Kaou Davay ha Gael Roblin e vije doujet d’o gwirioù yezhel da zevezh ar varnadenn.
A bep seurt strolladoù ha sindikadoù a c’halv da vanifestiñ d’ar sadorn 6 a viz e Gwengamp. CGT Gwengamp en o zouez hag an unvaniezh lec’hel eus ar sindikad da resisaat d’ar gemmenadenn kaset d’ar c’helaouennoù “Ils ont décidé de s’exprimer en breton devant le tribunal quoiqu’il arrive. Nous considérons qu’ils doivent être respectés et que la Chancellerie doit prévoir la présence d’un traducteur dans l’hypothèse ou le magistrat ne serait pas bretonnant !”.
Deomp da c’houzout ez eo ar wezh kentañ e embann ur sindikad eus ar re vrasañ e ranker doujañ ouzh ar brezhoneg er vuhez foran.
Evit se hag en abeg d’un teuliad a seblant tanav tre e ray trouz moarvat prosez galv Plouared.
E fin miz Gwengolo tremenet o deus an dermenidi eus lise Diwan Karaez lakaet ar gaoz diwar-benn ar mod da dremen arnodennoù ar bachelouriezh : en galleg a-hed o deskadurezh e studi al liseidi e brezhoneg. Poellek o deus kavet e vije tremenet ar bachelouriezh e brezhoneg neuze. “C’hoant hon eus kaout ar gwir da dremen hon arnodennou e brezhoneg” eme Eflamm Floc’h ul lisead. Rak betek bremañ e vez kinniget dezhe tremen nemet un dañvez e brezhoneg : an istor-geo an hini eo. Da vare an distro-skol eo bet dibabet gante reiñ lañs d’ur stourm evit ma vefe tu tremen an holl dañvezioù e brezhoneg. “Ma ne vez ket graet [ar stourm] ganeomp ne vo ket kaset da benn gant den ebet” eme Eflamm. Lañset ez eus bet e miz Here eta ur c’houlzad stourm gant ur sinadeg war internet. Dastumet zo bet evit poent muioc’h eget 3500 sinatur (tu zo mont da sinañ c’hoazh war al lec’hien “change.org” bak e brezhoneg). War-lec’h ez eus bet kaset ul lizher lakaet splann o arc’hadurioù d’ar rektordi ha d’ar ministrerezh an deskadurezh. O welet ne teue respont ebet eus perzh an aozadurioù gall o deus al liseidi aozet ur vanifestadeg e miz Genver.
Un taol-kaer eo bet gant 400 o sevel a-du gant o arc’hadurioù. Kaset en deus ar ministrerezh ur respont nac’h e penn kentañ e penn-kentañ ar miz. “Dipitet omp avat met mennet omp evit kenderc’hel ar stourm” eme Eflamm. N’eo ket bet klevet azgoulennoù al liseidi evit poent met memestra eo dedennus ha frealzus gwelet ur rummad tud yaouank o kregiñ e-barzh ar stourm evit kas ar brezhoneg war-raok. Ur gwir eo d’ar vretoned yaouank bezañ skoliataet e brezhoneg, ur gwir e rankfe mont betek penn o deskadurezh el lise e brezhoneg. Ra vint trec’h !
Setu un niverenn nevez embannet gant Harz-Labour a zo deuet da vezañ Gwidal adalek an niverenn 13. Ur pennad a vo kavet diwar-benn Stourm ar panellerezh brezhonek etre 1984 ha 1999 hag ur pennad-kaoz gant Philippe Blanchet (kelenner sokioyezhoniezh e skol-veur Roazhon 2) diwar-benn e levr anvet “Discriminations : combattre la glottophobie”.
Meur a abeg a gaver evit kemer perzh er Redadeg. Da gentañ penn evit ar blijadur da redek a-stroll gant ar familh pe mignoned evit embann a wel d’an holl e kredomp e dazont hor yezh. Ober sport zo un abeg all, gwezhoù zo dindan ar glav pe deus noz evit ar re galonekañ, met alies mat dindan heol skedus an nevez-hañv evit kas a dorn da zorn bazh test ar redadeg hag he c’hemmenadenn. Unvaniñ a ra ivez ar rederien hag ar rederezed tiriad hor bro a-hed o hent.
Lakaat a ra e pleustr ar Redadeg barregezh ar vretoned da aozañ o unan ar pezh a zere evit sevel amañ un dazont d’ar brezhoneg. Rastellat arc’hant ar bobl evit krouiñ binviji ha raktresoù evit reiñ muioc’h a blas d’ar brezhoneg a chom unan eus palioù pennañ ar Redadeg.
Ober kement-mañ zo kentelius war an dachenn bolitikel a-hir dermen, ma vije un tamm mat muioc’h a frankiz er vro e vijemp gouest moarvat d’ober muioc’h a draoù hon unan ha war kement tachenn zo !
Evel bep tro stourmerien Breizh dieub ha sokialour a ro emgav deoc’h evit redek ar c’hilometradoù bet miret ganeomp ( dindan anv Breizh O Stourm ! ) :
Ar c’hKm466 e Plouha d’ar Sul 1añ a viz Mae da 11 e20 da noz (na vir ket ouzhoc’h da vont da vanifestiñ a-raok da geñver gouel etrebroadel al labourerien)
Ar c’hkm 633 e St Laorañs d’al Lun 2 a viz Mae da 5e53 GM
Ar c’hkm 963 e Rosko d’ar merc’her 4 a viz Mae da 6e33 AM
Neb a garfe ober muioc’h ha gwelloc’h a rank gouzout ivez ez eus bet prenet kilometradoù gant ar gevredigezh Skoazell Vreizh.
Emgav zo roet deoc’h gante :
D’an 30 a viz Ebrel da 9e noz e Kastellbourc’h : KM 230/231/232/233.
D’an 2 a viz Mae da 8e15 da noz/e Boulvriag : KM 654/655/656.
D’an 3 a viz Mae da 8e noz e Lokmaria-Berrien : KM 869/870/871.
Abaoe an abadennoù brezhonek kentañ er skingomz (1935) hag er skinwel (1964) ez eus bet meur a warlene hag ingal, tud o c’houlenn muioc’h a abadennoù ha gwelloc’h abadennoù. E fin ar bloavezhioù 1960 an hini eo e voe lañset da vat ar stourm evit brasaat plas ar brezhoneg er c’hleweled publik. N’eo ket aet ar stourm-se diwar wel abaoe hag ar bloaz paseet c’hoazh e oa bet gwelet stourmerien hag stourmerezed o vanifestiñ dirak savadur France 3 Breizh e Roazhon (miz Kerzu 2014). Tost da 50 vloaz goude ma voe roet lañs d’an oberoù a-stroll kentañ evit gounit tachenn d’ar yezh er radio hag en tele, ne vo ket didalvez, me ‘gred, klask teurel ur bannac’h sklêrijenn war istor un hir a stourm hag a zo, moarvat, pell a vezañ echu.
Adalek 1985 betek fin ar bloavezhioù 1990 ec’h eo Stourm Ar Brezhoneg a gendalc’h gant an erv boulc’het gant stourmoù ar bloavezhioù 1970. Anavezet mat eo labour stourmerien ha stourmerezed SAB war-dro ar panelloù-hent. N’eo ket ken anavezet o stourm evit ar brezhoneg er mediaoù avat. Gwelet e vo perak. Met a-raok lakaat ar gaoz war perzh SAB er stourm-se e ranker distreiñ war-giz un tamm ha klask kompren petra zo bet a-raok 1985.
Kerzhadegoù GALV
E miz Meurzh 1969 an hini eo e krog ar stourm gant GALV (Comité d’Action pour la Langue Bretonne), savet diwar intrudu Ar Falz, Yaouankiz Studierien Vreizh (JEB) hag Unvaniezh Demokratel Breizh (UDB). Kerkent ha miz Even 1969 e voe savet ul levrig gante, LEOR GWENN HA DU AR BREZONEG (1), ma tegasent da soñj, er pennad II (Le génocide culturel), pegen reuzeudik e oa plas ar brezhoneg e programmoù an ORTF (Office de radiodiffusion-télévision française) :
er radio : un eurvezh a abadenn bep Sul goude merenn skingaset adalek Roazhon, ha dek munutenn a geleier bemdez adalek skingaser Brest-Kimerc’h, na c’halle ket bezañ klevet penn da benn d’ar vro vrezhonek.
en tele : ur vunutenn hanter bep Gwener da noz.
Ha setu ar pezh a lavarent da glozañ o fennad (en galleg e oa bet savet al levrig) : « On peut donc dire que les émissions en breton sont à peine tolérées à la radio, et interdites à la télévision. »
Un tamm pelloc’h, er pennad IV (Nos exigences et notre lutte), e c’houlenne groñs tud GALV ma vije da vihanañ :
3 eurvezh a abadennoù brezhonek bep sizhun en tele.
1 eurvezh a vrezhoneg bemdez er radio.
abadennoù gallek er radio hag en tele diwar-benn Breizh (sevenadur, keleier).
Charlez ha Chanig ar Gall, en o zi, e lec’h ma veze enrollet an abadennoù kentañ
Abaoe 1964, ouzhpenn an abadennoù brezhonek er radio, e c’halle ar vrezhonegerien klevet ur vunutenn hanter a geleier en tele bep sizhun. An abadenn vrezhonek berr-se, « amzer d’ar vi bezañ poazh-tanav » evel ma vo lâret diwezhatoc’h, a voe savet diwar goulenn Charlez ar Gall, animatour radio brezhonek. Diouzhtu e savo a-enep Alain Peyrefitte (ministr ar c’helaouiñ) met Louis Le Cunff (rener an ORTF e Roazhon) a zibabo tremen hep e aotre. Da gentañ e voe skignet an abadenn d’ar Gwener noz ha diwezhatoc’hik e vo lakaet unan all d’ar Meurzh. D’ar 5 a viz Genver 1971 e voe roet lañs d’un abadenn nevez, Breiz o Veva, ar magazin kentañ e brezhoneg, a vo skignet e-pad ur c’hard eur bep pemzektez.
Tammig-ha-tammig ec’h aio an amzer-se da greskiñ (betek tapout 26 munutenn e miz Here 1980).
Gant GALV e teu war wel doareoù nevez da stourm. Echu eo mare ar sinadegoù bras ha setu deut hini ar c’herzhadegoù, evel hini an 30 a viz Mae 1971 ma voe gwelet ur 700 den bennaket o vale etre Ploue hag an Oriant (2). Met daoust d’ar c’herzhadegoù, « e penn kentañ ar bloaz 1973 eo atav ken treut an amzer implijet gant an ORTF evit an abadennoù e brezhoneg : war ar skinwel, 21 munutenn evit div sizhunvezh ; war ar skingomz : 1 eurvezh, war Roazhon, ha 2 eurvezh ha 42 munutenn, war Vrest, bep sizhun. » (3) Hag e talc’h an Emsav sevenadurel da sevel kinnig evit kas ar stourm war-raok. Evel Emgleo Breiz, a ginnig e 1973 :
krouiñ ur « C’huzul ar skingas breizhek ».
kreskiñ niver an eurioù m’eo distag diouzh Pariz skinvaoù Roazhon, Brest ha Naoned (skinwel ha skingomz).
sevel abadennoù e brezhoneg : astenn o fadelezh, hag ober anezho liesseurt (en o zouez : abadennoù evit ar skolioù), gant reiñ dezho eurioù gwelloc’h (4).
War galetaat ec’h a ar jeu
D’ar 14 a viz C’hwevrer 1974 e voe diskaret skingaser an ORTF e Roc’h Tredudon er Menez Arre gant an FLB-ARB. Un tamm mat rustoc’h e teu ar stourm da vezañ gant ur gwalldaol ken bamus. Tri miz e chomo tud Breizh-Izel hep skinwel memes tra.
Diwezhatoc’h ivez e vo freuz ha reuze gant an arme kuzh, e 1977 ha 1978 : labo ar CCETT (Centre Commun d’Etudes de Télévision et de Télécommunication) e Saozon-Sevigneg (Cesson-Sévigné), adkaser TDF Pré-en-Pail e maez ar vro, burevioù an taos-skinwel ha studioioù ar skingomz e Roazhon.
« Accusé Youenn Gwernig, levez-vous ! »
E miz Gwengolo 1976 e voe savet Radio Tele Brezhoneg (RTB) e Gwengamp diwar atiz Youenn Gwernig. Goulenn a rae RTB ma vije muioc’h a vrezhoneg er c’hleweled publik hag e-giz stourm e kinnige d’an dud chom hep paeañ an taos skingomz ha skinwel pe, da vihanañ, 10 % eus outañ. E fin miz Gwengolo 1976 e kinnig ar Stad lakaat seziz war madoù Gwernig evel ma lenner e-barzh ur gemennadenn embannet da geñver ur vodadeg evit skoazellañ ar barzh ha kaner :
EN EM UNANOMP EVID AR BREZHONEG !
Kant den bennag a nac’h paeañ o zaos radio ha tele – evel ma ra Youenn Gwernig, Alan Stivell, Glenmor, Gilles Servat, Gweltaz, René Vautier, h.a. – a zo en em vodet da di Youenn Gwernig d’ar 25 a viz Gwengolo 1976 evid degas dezhañ o skoazell da geñver ar werzh war e arrebeuri a zlee c’hoarvezout d’an deiz-se da 14 eur 30. Med n’eus ket bet a werzh. An ez-ORTF n’en deus ket miret an deiz bet lakaet da gentañ. Daoust ha ne dleer ket gwelout aze ur souzadenn dirag ar youl savet en dro da grouidigezh ar c’homite Radio-Tele-Brezhoneg ?
RTB a fell dezhañ bodañ nerzhioù war-raok e Breizh hag e-touez ar Vretoned divroet, en deus degemeret betek bremañ skoazell kevredigezhioù sevenadurel : Ar Falz, Bleun-Brug, Brezhoneg Yezh Vew, Evid ar Brezhoneg, hag un aozadur politikel, hini an Unvaniezh Demokratel Breizh.
Degasomp da soñj emañ RTB o vodañ tud a gav dezho ez eo plas ar brezhoneg ba ‘r radio hag an tele « dister ur vezh : 1 vunutenn a vrezhoneg evid 4 eur a c’halleg » ha n’o deus ket fiziañs en « emzalc’h ar vourc’hizelezh a fell dezhi e gwirionez lac’hañ ar brezhoneg » (5).
Un toullad tud brudet a nac’ho, evel Youenn Gwernig, paeañ o zaos ORTF : Andrea ar Gouilh, Alan Stivell, Per Denez, Gilles Servat, Fañch Morvannou, Glenmor, Kristen Noguès, René Vautier, Gweltaz ar Fur, Yann ha Kaou Puillandre, Jean-Pierre Le Dantec, Yann Goas (eus ar Sonerien Du), Claude Henri (krouer Evid ar Brezhoneg), Guy Caro, Haroun Tazieff. Hag ouzhpenn 2000 den a vo gwelet er « gala » RTB aozet d’ar 24 a viz Genver 1977 e Pondi.
Setu da heul ur gemennadenn all a zispleg petra a c’hoarveze pa veze nac’het paeañ an taos :
HEP BREZHONEG TAMM ARC’HANT EBET !
1 vunutenn a vrezhoneg war ar radio-tele
4 eur a c’halleg
Div yezh, daou bouez, div lodenn
Erru eo faez ganeomp bezañ gwall-dismegañset. Ober a reomp hon menoz da stourm, hag evid kregiñ ganti chom hep paeañ hon taos radio-tele da baotred ur veli a ra goap d’eus genouioù an dud hep derc’hel kont d’eus ezhommoù ar vrezhonegerien (micherourien, labourerien-douar, pesketerien, an darn vrasañ anezho). Mennet omp ivez da vont betek ar penn evel ma ra Youenn Gwernig hiziv.
Evid ar re a zo a-du ganeomp setu penaos e responto dezho an ez-ORTF
1 – Paper galv da baeañ 10% ouzhpenn
2 – Paper galv da baeañ 60% ouzhpenn
3 – Bizit un urcher ha kinnig da lakaat gwerzh war traoù zo
4 – Sezi er gêr (an arrebeuri a chomo en ho ti) evid lakaat gwerzh warno, pe er gêr pe er sal gwerzh.
ARABAT KAOUT AON DIRAZO
Evid kaout titouroù skrivañ d’ar c’homite, evid-se eo bet savet. Ar C’homite Radio-Tele-Brezhoneg (RTB) a gemer war e gont da :
–Reiñ keloù ha kenurzhiañ difenn an dud a nac’h paeañ arc’hant an ORTF,
–Skoulmañ emzivizoù gant ar pennadurezhioù kirrieg evid gwellaad da vat an traoù bremañ,
–Bodañ nerzhioù war-raok e Breizh hag e-mesk ar Vretoned divroet evid kas ar stourm asamblez,
–Gervel da evezh an dud dre ar c’helaouennoù, sindikajoù, ar c’hevredigezhioù sevenadurel, ar strolladoù politikel.
Ar c’homite a galv an dud da lemel 10% da vihanañ war o zaos ORTF (6).
Daoust d’ur guchenn vat a dud bezañ nac’het paeañ ne vo lakaet bec’h nemet war daou zen, Youenn Gwernig ha Gweltaz ar Fur, prezidant Diwan. E-pad meur a vloaz e vo bec’h war chouk Youenn Gwernig hag ouzhpenn ur prosez a vo, evel d’an 13 a viz Gouere 1977 e Montroulez da skouer. A-benn fin ar gont ec’h aio an afer betek al lez-varn terriñ ha Youenn Gwernig an hini eo ac’h aio ar maout gantañ. N’eo ket « war an danvez » e vo gounezet ar prosez avat, met « war ar stumm » hepken.
Estreget goulenn muioc’h a abadennoù ha gwelloc’h abadennoù e kinnige RTB stourm evit ar « frankiz war ar gomz ». Gwir eo ne oa ket pell prantad an ORTF (dismantret e 1974) : « mouezh ar gouarnamant, mouezh ar Frañs hag a ziskenne evel an Aviel e-barzh ti pep hini war ar skramm tele » evel a lavar Stefan Moal e-barzh diellfilm diwezhañ Ronan Hirrien (7).
Met roomp ‘ta ar gaoz da René Vautier (aet da anaon e penn kentañ ar bloaz) a ouie gwelloc’h evit den peseurt doare chadenn a oa eus an ORTF :
Ami Youenn, avec toi de tout cœur. Tu a raison de dire que, à l’heure actuelle, la télévision est aux mains de nos ennemis, de gens dont le pouvoir se sert pour brider l’expression, l’expression en breton. Dangereux de vouloir parler breton lorsque Raymond Barre veut transformer tous les chômeurs en pigeons voyageurs. Allez cherchez du travail là où vous n’avez aucune attache mais où vos bras peuvent encore augmenter un peu le profit des capitalistes ; dangereux de parler des problèmes bretons. Si l’on mettait bout à bout toutes les raisons de mécontentement, où irions-nous… Alors laissons parler seulement Giscard, Barre ou Guermeur.
Sais-tu que notre maison de production bretonne est à l’heure actuelle la seule maison hexagonale dont tous les films ont été sélectionnés pour représenter le cinéma français dans les festivals internationaux, et que tous ces films sont interdits de télévision par les petits larbins que le pouvoir a placé aux postes de choix des diverses antennes […] Alors à fond avec toi jusqu’à ce que ça change !
(Brezhoneg ‘barzh an tele ! Film kensavet gant Pieds dans le Paf/Canal Ty Zef).
Karta Sevenadurel Breizh
Diwar an dekvloavezh a virvilh sevenadurel hag a stourm politikel-se e voe kensinet Karta Sevenadurel Breizh gant Valéry Giscard d’Estaing d’ar 4 a viz Here 1977, asambles gant Rannvro Breizh hag he femp departamant. Arabat disoñjal ivez e vo graet « bloavezhioù poultr » eus ar bloavezhioù 1976-1978, oberiant ma oa an FLB d’ar c’houlz-se. Moarvat ivez eo bet broudet VGE da lezel boued gant an Emsav sevenadurel pa oa an dilennadegoù parlamant da vezañ e miz Meurzh 1978.
« Unan eus disoc’hoù kentañ Karta Sevenadurel Breizh (lakaet ofisiel e 1978) a vo daougementiñ an niver a eurvezhioù e brezhoneg er skinwel, peurgetket a-drugarez d’un abadenn nevez anvet Triwec’h ha Tri-Ugent, skignet a bep eil gant Breiz o Veva » eme Mevena Guillouzic-Gouret en ur studiadenn embannet e-barzh ar gelaouenn Al Lanv e 2013 (8).
Selaouomp ivez ar pezh a lavare Yvonig Gicquel, a oa bet e penn kentañ raktres ar Garta, e miz Meurzh 1979 :
« Depuis la mise en application de la Charte, le temps d’antenne alloué aux émissions bretonnes est passé de 148 heures 20 à 251 heures 45 pour la radio et de 11 heures 26 à 22 heures 16 pour la télévision. Certes, en chiffre bruts, il y a progrès, mais n’oublions pas que la plupart des horaires de diffusion se situent pendant les heures de travail et qu’il ne serait guère de bon ton de pavoiser pour quelques 3 minutes de moyenne quotidienne en télévision. Et puis, n’oublions surtout pas que les Bretons de Loire-Atlantique, malgré l’engagement de la Charte, sont toujours privés des émissions télévisées culturelles et n’ont même pas le droit aux nouvelles sur l’actualité bretonne. »
Goude trec’h an tu kleiz
E 1982 e voe savet Radio Bretagne Ouest (RBO), skinva digreizennet eus Radio France, gant skoazell departamant Penn-ar-Bed. Ha sed ar pezh a embanne ar C’huzul Meur d’ar c’houlz-se : « la place de la langue et de la culture bretonne doit être privilégiée et passer de 5h30 par semaine à 5h30 par jour ». E-barzh kael ar programmoù e oa da vezañ 720 munutenn a abadennoù brezhonek bep sizhun ha 1260 munutenn a abadennoù divyezhek. Ar pezh a raje kement ha 33 eurvezh a vrezhoneg bep sizhun, da lâret eo 4e30 bemdez (9).
oulskoude, kerkent ha lañset an traoù e vo tud o sevel a-enep. D’ar 24 a viz Even 1983 da skouer e voe aloubet studio RBO e Kemper, war greiz an deiz, gant stourmerien ur strollad politikel nevez savet, Emgann. Dont a reont a-benn da lakaat skignañ ur pennad-kaoz divyezhek war gwagennoù ar radio zoken : « Dre aloubiñ studio RBO e fell da EMGANN sevel a-enep d’an doare m’eo bet savet radio digreizennet « Radio-France » e Kemper. Degas a ra Emgann da soñj eo bet an emsav politikel nemetañ o sevel sklaer, adalek ar 27 a viz Gouere 1982, a-enep da RBO. » Kontrol eo ar stourmerien da ziviz renerien Pariz :
– « chom hep derc’hel stad eus ar radiooù bro ha lec’hel a zo dija […]
– mont a-enep kinnigoù darn vrasañ ar c’hevredigezhioù sevenadurel hag ar strolladoù politikel bodet e-barzh an Talbenn Sevenadurel Araokour (gant ar P.S. e-barzh!) hag a c’houlenn ma vefe savet ur servij radio-tele, lies-stumm demokratel war Vreizh a-bezh.
– chom hep seveniñ promesaoù Kuzul Jeneral Penn ar Bed da skignañ 5e30 a vrezhoneg bemdez.
– terriñ unvaniezh hor Bro muioc’h c’hoazh eget araok (e teir lodenn bremañ e lec’h 2).
– postañ kalz re nebeut a arc’hant da brenañ mekanikoù, kirri-tan, da baeañ tud, da stummañ anezho. » (10)
Etre 1982 ha 1985 e vo krennet tamm-ha-tamm an amzer skignañ e brezhoneg war RBO, abalamour ma ne oa ket plijet an dud gant an abadennoù divyezhek, gouez da René Abjean.
A-bouez eo lâret ivez ec’h a war-raok ar brezhoneg e-maez ar servij publik e-pad an amzer-se. Abaoe 1981 ec’h eo bet digoret ar gwagennoù d’ar « raidoioù libr » hag e giz-se e teu war wel e 1983 div radio gevredigezhel a ro un tamm brav a blas d’ar brezhoneg, Radio Kreiz Breizh (RKB) ha Radio Bro Gwened (RBG).
Evit a-sell ar skinwel e voe roet lañs er memes bloavezh d’un abadennig geleier savet gant skipailh FR3 Brest, An Taol Lagad, sizhuniek d’ar c’houlz-se. An abadenn Chadenn ar Vro a voe lañset e 1984 dindan renerezh Youenn Gwernig. Gant an abadenn nevez-se e tremened war FR3 e 1985 eus 40 munutenn a vrezhoneg bep sizhun da 1 eurvezh 30. Met « e-pad an unnek vloaz ma vo skignet Chadenn ar Vro e cheñcho alies-tre he fadelezh hag he eurioù skignañ. » (11)
Setu ur sell dre vras war istor ar stourm evit ar brezhoneg er skingomz hag er skinwel etre 1969 ha 1985. Adalek kreiz ar bloavezhioù 1980 e krog tud SAB, war o fouez, da lakaat ar gaoz war ar stourm-se ivez. Met an dra-se a vo gwelet ar wech a zeu…
T.L.J.
***
(1) GALV. Livre blanc et noir de la langue bretonne, Ar Falz, n° 4, Mezheven 1969.
(7) Ronan Hirrien, « 50 vloaz, istor ar skinwel e brezhoneg », France 3 Breizh, 2014.
(8) Mevena Guillouzic-Gouret, « Ar brezhoneg er skinwel abaoe 1964 », Al Lanv, n°130, Eost 2013.
(9) Sifroù gant Murielle ar Morvan, kounskrid IUT kazetennerezh Bourdel, « Keleier Breizh ou l’information en langue bretonne sur RBO », 1988 (meneget gant Stefan Moal).
M. Nicolas, Histoire de la revendication bretonne des origines jusqu’aux années 1980. Speied, Coop Breizh, 2007.
C. Geslin, P. Gourlay, J.-J. Monnier, M. Denis, ha R. L. Coadic, Histoire d’un siècle : Bretagne 1901-2001 : L’émancipation d’un monde. Montroulez, Skol Vreizh, 2010.
« Radio-Tele-Brezhoneg. La bataille des 10% », Armor-magazine, n°86, Meurzh 1977, p.41.
« RTB. Un combat pour la liberté d’expression contre la médiocrité », Breizh, n°243, Meurzh 1979.
S.Moal, An abadennoù radio-tele e brezhoneg. Emdroadur abaoe ar bloazioù 1960 ha studi an abadenn keleier An Taol Lagad. Tezenn doktorelezh, diembann, Skol-Veur Roazhon 2, 2004.
E-kreiz miz Genver e oa bet lañset niveridigezh nevez ar boblañs. Homañ a echuo a-benn un nebeud devezhioù ac’hann. Teir sizhun zo e oa bet galvet an holl dud tomm ouzh ar brezhoneg da nac’h respont d’an niveridigezh-se gant ar strollad Ai’ta (1).
Boikotiñ niveridigezh ar boblañs n’eo ket ur mennozh nevez tamm ebet. E 1982 e oa bet aozet evit ar wech kentañ diwar intrudu Skol an Emsav hag e 1990 e oa bet graet adarre diwar hini Stourm ar Brezhoneg.
Niveridigezhioù ha yezhoù minorel
Bez’ zo geriennoù ha troiennoù evel « minorelezh vroadel » pe c’hoazh « yezh vinorel » a chom, er Stad-C’hall, e-maez ar c’heriaoueg ofisiel. Ar gouarnamant gall n’en deus interest ebet da c’houzout pegement a dud a gomz yezhoù minorel er vro ha peseurt implij a ra an dud-se eus ar yezhoù a ouiont. Nann, rak gouzout an dra-se a c’hellfe sikour da ziazezañ politikerezhioù yezh efedus da skouer.
N’eus nemet ur yezh ofisiel er Stad-C’hall, ar galleg. N’eus nemet gallegerien hag o deus gwirioù evel gallegerien. Ar stourm evit niveriñ en un doare resis an dud a gomz yezhoù minorel ha yezhoù broadel er Frañs a zo neuze ur stourm politikel a-bouez-ruz (2).
1982 : boikot kentañ
E miz Meurzh 1982 e oa bet aozet evit an dro gentañ boikot an niveridigezh-poblañs. Gant Skol an Emsav e oa bet lañset.
« Goulenn peseurt yezh a vez kaozet gant ar sitoian » hag « ober ar goulennoù gant follennoù divyezhek » evit « digoriñ an hent d’ar brezhoneg er velestradurezh, er vuhez foran… », setu ar pezh a c’houlenne ar gevredigezh digant an INSEE.
Mont a rae Skol an Emsav un tamm mat pelloc’h zoken hag e lakae ar gaoz war an darempred etre ar Stad hag « ar c’heodedour », un darempred evit mad ar Stad ha n’eo ket evit hini « ar c’heodedour » :
« Evel ouzh ur mekanik-produiñ e sell outañ ha n’eo ket evel ouzh un den. Ne servij an niveridigezh nemet da ziskoulmañ kudennoù arc’hant, ekonomiezh ha mererezh met ne zalc’h ket kont deus an den, deus e yezh, deus e sevenadur » (3).
Aozet war an diwezhad, ne zisoc’ho ar boikot diwar netra.
1990 : boikot nevez lañset gant SAB
Ar wech-mañ ne fell ket da stourmerien ar brezhoneg bezañ tapet berr. Adalek 1988 e vo lañset gante ar stourm tro-dro d’an niveridigezh. Tamm-ha-tamm ec’h aio an darn vrasañ eus ar c’hevredigezhioù ha strolladoù politikel breizhek d’o heul : Unvaniezh ar Gelennerien Brezhoneg (UGB), Burev Europa ar yezhoù minorel, Unvaniezh kevredigezhioù breizhek Bro Roazon, Ar Falz, Dastum, Celtic League, UDB, Emgann, Diwan, h.a.
Bernioù lizheroù a voe kaset d’an dilennidi.
E miz Mezheven 1989 e skriv SAB d’ar c’hentañ ministr, Michel Rocard, evit goulenn gantañ e vije anavezet « evit ar wech kentañ, ar vrezhonegerien hag o yezh gant ar Stad en un doare ofisiel » hag evit goulenn « ma vo niveret ar vrezhonegerien ha ma vo roet tu dezho da respont war baperioù skrivet en o yezh, evit doujañ ouzh gwirioù yezhel pobl Vreizh hag an emglevioù etrevroadel sinet gant ar Stad-C’hall » (4).
Er memes miz e oa bet nac’het ar gwir da gomz brezhoneg el lez-varn (ur wech ouzhpenn) ouzh Herve ar Beg, Mikael Korle ha Jean-Yves Gwern, stourmerien eus SAB. Hag e fin ar bloaz e ranke Gilbert Kabon chom en toull-bac’h abalamour ma nac’he mont e galleg ouzh e varnerien.
Degasomp da soñj ivez e oa ar bloavezh 1989 hini daouc’hantvet deiz-ha-bloaz an dispac’h gall. Un avel a vroadelouriezh c’hall a c’hwezhe kreñv war ar Frañs da neuze.
E miz Meurzh 1990 e vo promesa da sevel un « enklask » diwar-benn ar brezhoneg e 1991 digant ministr an ekonomiezh, Pierre Bérégovoy.
N’eo ket evit keloù-se e vo touellet tud Stourm ar Brezhoneg. Aloubiñ a reont ti an INSEE e Roazhon d’an 13 a viz Ebrel ha derc’hel ar rener, Loeiz Laurent, en e vurev e-pad teir eurvezh, amzer displegañ dezhañ dre ar munud ar pezh a fell dezhe… Tro dek eur noz e vo laosket da vont.
Daoust da se, war-bouez un enklask bennaket, ne zeuio ket kalz a dra diwar boikot 1990.
Niveridigezh 1999
E 1999 n’eus aozet boikot ebet gant ar strolladoù sevenadurel ha politkel. Da geñver an niveridigezh e vo graet un tamm enklask gant an INSEE diwar-benn treuzkas ar yezhoù er familhoù ha savet goulennoù e-giz : « quelle(s) langue(s), dialecte(s) ou patois vous parlaient, quand vous aviez cinq ans, votre père et votre mère ? ». Splann e vo diwar an enklask pegen gwazh eo ar c’holl evit ar yezhoù minorel, met n’eo ket se a raio d’ar Stad ober un dra bennak ! (5)
War a seblant e vije bet savet paperennoù brezhonek evit an niveridigezh-se : « A noter qu’un formulaire de recensement a été rédigé en breton, suite au refus de certains bretonnants de répondre en français lors du recensement de 1990, intitulé « Niveridigezh ar boblans », qui constitue sans doute une exception culturelle par rapport au reste de la population nationale » a lenner e-barzh Le Télégramme d’an 10 a viz C’hwevrer 1999 (6).
3 fal bras a oa d’ar steuñv-se ha 52 ober da gas da benn ac’hann da 2015, hag an hini kentañ a oa : « Utiliser le nouveau mode de recensement de la population pour mesurer le nombre de brittophones. »
Setu ar pezh a embannent d’ar c’houlz-se :
« Depuis janvier 2004 une nouvelle méthode de recensement a été mise en œuvre. Le recensement n’est plus exhaustif et organisé tous les 9 ans mais se fait sous la forme d’enquêtes annuelles sur un échantillon de la population. Les communes de moins de 10 000 habitants seront toujours recensées tous les 5 ans de façon exhaustive. Les communes de 10 000 habitants et plus réaliseront tous les ans une enquête par sondage auprès d’un échantillon de 8 % de la population. L’I.N.S.E.E. organise et contrôle la collecte des informations tandis que la commune prépare et réalise l’enquête.
L’occasion est donnée d’introduire une question sur la connaissance et une question sur la pratique de la langue bretonne. Il est primordial de la saisir car la connaissance de ces données constitue la base même de toute politique linguistique. »
Bremañ p’emaomp e 2015 ec’h eo sklaer n’eo ket bet tizhet an holl balioù ac’h a d’ober steuñv an Ofis (pell-pell ac’hann!) met da vihanañ atav ec’h adkas da soñj an diell-se deomp pegen pouezus eo an niveridigezhioù evit diazezañ ar politikerezhioù yezh.
Tamm-ha-tamm ec’h a an traoù war-raok memes tra. E 2012 e oa bet kaset da benn un enklask diwar-benn an anaoudegezh hag an implij eus ar brezhoneg e-ser an niveridigezh e kêr Garaez (8).
Setu dre vras ar pezh a c’heller lâret diwar-benn istor ar stourm evit an niveridigezh.
« Boycotter de manière pacifique mais résolue le présent recensement »
Bremañ pa ‘m eus graet ur sell a-drek war an istor e c’hellan reiñ ma soñj diwar-benn ober nevez Ai’ta.
Me ‘gav din eo skort a-walc’h ar pezh a ginnig Ai’ta deomp.
Tud SAB a oa gante d’o heul ul lodenn vat eus an emsav sevenadurel ha politikel, prientet o devoa ar boikot gant daou vloavezh lañs ha klozet rener INSEE Breizh en e vurev e-pad teir eurvezh. Koulskoude ne oant ket deuet a-benn da c’hounit ar pezh a c’houlennent. Me ‘gred n’eo ket mont re bell ganti goulenn digant tud Ai’ta penaos emaint en soñj da c’hounit ar stourm-se « en un doare difeuls met sklaer » evel ma lavaront war o lec’hienn.
Un dra ouzhpenn. Ne gav ket din eo ur mennozh fall tamm ebet adlañsañ stourm an niveridigezh nemet e kav din eo treut a-walc’h an arguzennerezh kinniget deomp gant Ai’ta.
SAB a ginnige ur sell politikel hollekoc’h ha lemmoc’h : « Boikotiñ a raimp an niveridigezh-se peogwir ne ra nemet war-dro ar c’heodedour-skwer, galleger ha bevezer, hervez ar patrom nemetañ, unstumm, unseurt hag unyezhek, eus Brest da Ouvea. » (9)
Liammañ a raent e giz-se ar stourm evit ar brezhoneg gant ar stourm enep an heñvelaat ha lakaat ar gaoz, en ur mod distroet un tamm, war stourm an dizalc’hourien e Kanaky (afer mougev Ouvea a oa c’hoarvezet e miz Mae 1988).
Me ‘gav din n’eo ket didalvez lenn arguzennoù stourmerien SAB. Perak ? Ober a raent un dra a zlefe stourmerien ar brezhoneg ober hirie-an-deiz ivez d’am soñj. Sevel ur goulenn oute o-unan :
Stourm evit ar brezhoneg, ya, met e-barzh peseurt kevredigezh da zont ?
Tomaz L.J.
***
EBSSA (Ensavadur broadel ar stadegoù hag ar studioù armerzhel) = INSEE e galleg
Setu evit komañs ar bloaz nevez ur pennad all diwar-benn SAB ! Bloavezh mat deoc’h tout !
Diwar un disrann e diabarzh Skol an Emsav e oa deut Stourm ar Brezhoneg war wel. Lod a faote dezhe mont pelloc’h gant stourm ar panelloù brezhonek ha ne oa ket aezet hen ober e-barzh Skol an Emsav ken. A-drugarez d’ar yalc’hadoù roet dezhi e c’helle homañ suraat ha kreñvaat al labour pemdeziek a gase da benn, hini ar c’hentelioù-noz hag hini an embann dreist-holl (ar gelaouenn Bremañ adalek 1980). Diaes e vije bet kas war ar memes tro, a-wel d’an holl, ur stourm er-maez lezenn evel a rafe Stourm ar Brezhoneg.
Moarvat eo bet krouidigezh SAB ur mod evit Skol an Emsav da zerc’hel gant he hent hep lakaat he obererezh en arvar. Evit ar re a felle dezhe mont gant un hent all e oa un doare d’en em reiñ d’ur stourm kaletoc’h ha ledanoc’h, e-korf ur strollad all, kalz laoskoc’h e vont-en-dro.
Ul lañs nevez a zo roet d’ar stourm evit ar panelloù-hent brezhonek adalek 1984 neuze. Emañ SAB o vont da gas un tamm mat pelloc’h an erv boulc’het gant Skol an Emsav. N’eo ket dre gaer e vo gounezet ar stourm ha n’eo ket diwar goulennoù seven : « gounit kalz ha buan » a fell da dud SAB, en ur vont a-enep al lezenn, « n’eo ket dre ret met diouzh ret. » (1)
« Nozvezhioù du » Stourm ar Brezhoneg
Nozvezh ar 16 a viz Meurzh 1984, « nozvezh du » kentañ evit SAB. Kantadoù a banelloù-hent zo duet e meur a lec’h e Breizh (tro-dro da Roazhon, Gwengamp, Kemper, An Oriant, Gwened) evit goulenn, groñs ar wech-mañ, e vije lakaet panelloù brezhonek war vord hentoù ar vro.
« Le bilan de cette « nuit noire » est impréssionnant » eme kazetenner Ouest-France (2). Kalz « nozvezhioù du » all a zeuio da-heul honnezh ma vo mastaret panelloù en noz e meur a lec’h e Breizh, ar panelloù e dalc’h ar Stad hag an departamantoù dreist-holl. Alies a-walc’h e vo graet an nozvezhiadoù labour gant un dornad tud, en o c’horn-bro. E penn kentañ miz Even 1984, da skouer, ez eo bro Konk-Leon, Plonger ha Lokournan an hini a zo livet gant ar stourmerien. Pe dorfed euzhus n’o deus ket graet aze ! Livañ un « itinéraire fréquenté par les touristes » evel a lavar Ouest-France, evelkent ! (3)
E-kerzh nozvezh ar 6/7 a viz Ebrel e oa bet louzet c’hoazh panelloù war an hent-tizh kostez Kastell Nevez ar Faou (ha berniet ha devet panelloù dirak ti ar c’huzulier-departamant). Evit ar 14/15 eus an hevelep miz e oa bet tro Kemper da c’houzañv (c’hwezhet tan en ur 35 panell bennaket dirak keoded ar mererezh*), ha d’an 9/10 a viz Mae e oa bet tro an Oriant.
Etre ar 25 hag an 29 a viz Gouere ez eo e Skaer, Kemperle, Gwengamp ha Bro Wened e c’hoarvez nozvezhioù du (4). Memes mod d’an 18 a viz Gwengolo kostez Kemper, Konkerne, Douarnenez ha Pont ‘n Abad (5). 150 panell zo bastrouilhet nepell diouzh Roazhon e-kerzh nozvezh an 30 a viz Du 1984 (6). Kemend-all a labour a vo graet bloaz war-lerc’h. N’ez a ket ar stourmerien war skuishaat. 200 panell livet e bro Konkerne, Douarnenez, ar C’hab ha Kemper e miz Ebrel 1985 da skouer. E miz Gouere ez eus livet panelloù er C’hloar-Karnoed hag e Kervidanou e Kemperle (7).
E miz Eost 1985 ez a ur c’hazetenner da-heul ur skipailh nozikerien eus SAB o vont da libistrañ panelloù e Karnag, an Drinded, Lann-Bihoué, Plañvour ha Gwidel : « D’habitude nous mettons du néoprène dans le coltar. C’est plus difficile à enlever…mais j’ai pas eu le temps d’en chercher aujourd’hui. » eme unan eus ar saberien d’ar c’hazetenner ! (8)
D’an 19 a viz Mae 1985 e krog SAB d’en em ziskouez e Pariz. Un 50 lec’h bennaket zo livet gant luganoù divyezhek (« Brezhoneg, yezh ofisiel e Breizh ») (9).
Pet panell duet gant Stourm ar Brezhoneg ?
Tro 20 000 panell a vije bet livet pe diskaret etre 1984 ha 1996 hervez Klaod an Duigou (10). N’eo ket aezet gouzout pegement a banelloù a oa bet mastaret gant tud SAB. Gwir a-walc’h e seblant sifroù Klaod an Duigou bezañ goude lenn pennadoù kazetennoù ar mare-se hag ivez rentaoù-kont emvodoù SAB (resis a-walc’h). Fiziañ enne a c’heller peogwir e oant dielloù o devoa da chom e-kerz ar stourmerien hepken. Stank e veze livet ar panelloù war vord an hentoù ha lusk a oa gant ar stourmerien da badout ganti : « war-dro 2000 panell gallek a zo bet livet ar bloaz-mañ : re nebeut eo », eme rentañ-kont emvod-meur SAB e Pondi d’an 11 a viz Here 1987.
En em gavet e oa tud SAB e Gwened evit un emvod-meur e miz Even 1985ivez : « Labouret zo bet kalz abaoe krouidigezh hon strollad hag hep diskrivañ dre ar munud e c’heller lavaret hag embann ez eus bet labourioù sevenet e pep korn eus ar vro : Leon, Treger, Kernev, Gwened, Roazon, bro an Harzoù. » (11) Ha d’ar memes koulz e lârent : « En desped deomp eo hon eus distrujet 2500 panell c’hallek e miz Here 1984 ha 5000 e miz Ebrel 1985 » ha graet e vo c’hoazh da c’houde « e-keit ma vo ret, da vont a-enep d’al lezenn. » (12)
Ret eo livañ ha livañ c’hoazh, hervez tud SAB, hep distag, ken na vo panelloù-heñchañ brezhonek e pep lec’h er vro ha « ken na vo anavezet ar brezhoneg evel yezh ofisiel e Breizh. » E Bro-Dreger, da skouer, e oa ur gevrenn oberiant a-walc’h. Tro 500 panell livet ganti etre miz Here 1987 ha miz Mae 1988 (13). Ret e oa « derc’hel an dachenn » evel a lavar ur stourm bet ezel eus kevrenn SAB Treger :
« Unan eus ar pennaennoù kentañ a oa derc’hel an dachenn : ur wech ma oa bet mastaret ar panelloù war un troc’had-hent e oa ret ober hon seizh gwellañ, pe kement ha ma c’halled bepred… evit derc’hel anezhañ. Da lâret eo, lakaomp oa bet mastaret panelloù war un hent, ma oa divanket hon labour gant paotred an Aveerezh e oa ret dimp respont a-dak dezhe : un nozvezh pe div, pe deir goude e oamp adtremenet. Meur a bal a oa da se : ret ‘oa digalonekaat anezhe ha diskouel ‘oa SAB mestr war an dachenn (an hentoù) ; ret ‘oa diskouel dezhe ne vije ket pleget. Ouzhpenn-se e oa ret achuiñ al labour ; ar banell koltaret ma ne oa ket bet distrujet gant kentañ taol naetaat paotred an Aveerezh a vije a-benn an eil pe an trede ! » (14)
N’eo ket aezet gouzout rik pegement a banelloù zo bet livet pe distrujet gant tud SAB. Met ker-ruz o deus koustet oberoù ar strollad d’ar c’huzulioù-departamant ha d’an DDE, evel a welimp diwezhatoc’h. Tud Stourm ar Brezhoneg n’o deus ket damantet d’o foan evit kas stourm ar panelloù war-raok. Hogen e-tal dezhe, n’he deus ket damantet ar Stad c’hall da voustrañ warne ivez. Barnet ha kondaonet e voe kalzig stourmerien ha stourmerezed eus SAB. Met an dra-se a vo gwelet er pennad a zeu…
* cité administrative
(1) « Hag hor yezh ? Stourm ar Brezhoneg », Al Lanv, n°26, Ebrel 1984.
(2) Ouest-France, 21/03/1984.
(3) Ouest-France, 06/06/1984.
(4) Al Liamm, n°226, Gwengolo-Here 1984.
(5) Le Télégramme, 21/09/1984.
(6) Al Lanv, Kerzu 1984.
(7) Ouest-France, 08/07/1985 ; La Liberté du Morbihan, 17/07/1985.
Sed aze ur skrid diwar-benn istor ar stourm evit ma vo ofisiel ar brezhoneg, kinniget gant ur studier ( Tomaz Laquaine-Jacq). Displeg a ra amañ dindan an emdraodurioù a oa bet e deroù ar bloavezhioù 80 e bed ar c’hevredigezhioù brezhonek hag o darempred gant ar galloud nevez bet staliet e Pariz e 1981, hini ar PS.
Klasket e vo kinnig reoù all da dennañ kentel eus ar stourmoù bet betek bremañ evit ma vo tizhet ar pal se, unan pouezus meurbet war hent ar stourm a zieubidigezh vroadel ha sokial e Breizh.
Keleier Breizh Dieub ha Sokialour
Pigosat furnez hag awen en amzer-dremenet a zo un dra vat. Dedennet ma ‘z on gant istor ar stourm(où) evit ar brezhoneg em eus lakaet e-barzh ma soñj sevel un tamm studiadenn diwar-benn istor al luskad Stourm ar Brezhoneg (SAB), bet ganet e 1984 e-kreiz ur poullad koltar. E-skeud al labour-se e vo kinniget deoc’h, gwezh ha gwezh, pennadoù diwar-bouez istor SAB. Gant ma vefont un digarez evit ar brezhonegerezed hag ar vrezhonegerien da gaozeal eus o amzer-dremenet, eus o amzer-vremañ hag eus o amzer-da-zont…
Penaos ha perak e oa bet ganet Stourm ar Brezhoneg (SAB) ?
10 a viz Kerzu 1983. En em dolpañ a ra izili Skol an Emsav e Pondi da geñver un « Dael » dreistordinal, un emvod-meur. Dizemglev a sav etre an dud hag e tiviz un darn anezhe kuitaat ar gevredigezh ha mont da sevel ur strollad stourm nevez : Stourm ar Brezhoneg. A-benn tri miz goude-se e vo koltaret un toullad panelloù-hent gante e-pad « nozvezh du » kentañ SAB (17/03/1984). Met abalamour da betra e c’hoarvez un disrann e diabarzh Skol an Emsav ? En ul lizher, embannet e-barzh ar gelaouenn Bremañ, e tispleg an disrannerien perak ez eont kuit :
« War-lerc’h an Dael ispisial a zo bet bodet e Pondi d’an 10 a viz Kerzu hon eus graet hor soñj kuitaat Skol an Emsav. Petra zo kaoz ? En hon touez ez eus lod o deus bet kemeret perzh, hag a-zevri, e-barzh buhez hag ober Skol an Emsav, abaoe un toullad bloavezhioù. Ma n’eo ket abaoe dek vloaz evit darn (…) Perak ne chomomp ket ken e-barzh S.A.E. neuze ? N’eo ket tamm ebet dre ma kav deomp omp bet faziet, ha n’hon eus keuz ebet d’ar pezh hon eus graet evel izili eus SAE, met dre ma ne soñj ket deomp ken emañ ar vag o skeiñ war an tu mat. Da geñver Dael An Oriant d’an 19 ha d’an 20 a viz Du, hon doa graet kinnigoù resis war dachenn an diazezoù, ar politikerezh diavaez hag ar stourmoù (…) Nac’het eo bet gant an Dael votiñ war ar mennadoù kinniget dre ma ne oamp ket niverus awalc’h, ha divizet bodañ un Dael all e Pondi d’an 10 a viz Kerzu. Eno hon eus graet hon c’hinnigoù adarre, ha dreist-holl : resisaat diazezoù S.A.E en ur embann sklaer e kemer perzh SAE e stourm dieubidigezh vroadel Pobl Vreizh, kuitaat an Talbenn (F.P.C.B.) dre ma n’hellomp ket chom en un aozadur m’eo ar PS ezel anezhañ, abalamour da bolitikerezh ar strollad-se (…) O vezañ m’eo bet gwelloc’h d’ar brasañ niver (70%) chom hep resisaat ster hon stourm ha chom hep kuitaat an Talbenn (war an digarez ma vefe bet « asantet gant ar P.S d’ar pep pouezusañ ». Sur a-walc’h n’o deus ket lennet rak-danvez-lezenn ar P.S.) e rankomp, n’eo ket chom da « vihan niver » (30%) e-diabarzh SAE ha reiñ kred d’ur politikerezh a gasfe ac’hanomp war an hent-sac’h, met kuitaat SAE ha sevel ur gevredigezh-stourm nevez. » (1)
Bremañ, n°15, Du-Kerzu 1982
Eus an Talbenn Sevenadurel da drec’h an tu kleiz
En nevez-hañv 1977 e oa bet savet Talbenn Sevenadurel Araokour Breizh – Front Culturel Progressiste Breton (FCPB) – gant Ar Falz, an UDB, ar PS hag ar PSU (Parti Socialiste Unifié). Diwezhatoc’hik e oa deut ivez sindikadoù evel ar SGEN-CFDT ha strolladoù sevenadurel evel Skol an Emsav. Goulenn a raent holl « ur statud ofisiel evit yezh ha kultur Breizh ».(2) Manifestiñ a veze graet gant strolladoù an Talbenn dreist-holl ha ren ur stourm habask ha fur. Dibunañ a ra 400 a dud e straedoù Roazhon d’ar 7 a viz Meurzh 1981 da skouer, « ur brosesion-gañv o vont da interiñ ar c’hultur hag ar yezh » eme unan e-barzh kolonennoù Bremañ ! (3)
Mae 1981. Aet ar maout gant an tu kleiz. Ha kalz esperañs gant stourmerien ar yezh : « morse, sur-awalc’h ne oa bet kement a spi er c’halonoù. N’eo ket eus spi an huñvreoù kaer e fell din komz, met eus ar fiziañs er pezh a c’hell, a rank c’hoarvezout warc’hoazh kentañ (…) En un taol eo bet distanket an hent gant trec’h an tu kleiz » (4) eme Lukian Kergoat, startijenn ennañ, un nebeut deizioù war-lerc’h eil tro an dilennadeg. Gwir eo n’eo ket bet didalvez an traoù bet gounezet war-lerc’h donedigezh an tu kleiz d’ar galloud : dilez raktres ar greizenn nukleel e Plougoñ, un aotreegezh war ar brezhoneg, dieubidigezh ar vretoned bac’het e Pariz. Met n’haller ket lâret eo bet gwellaet a galz keusteurenn ar brezhoneg war-lerzh an dilennadeg. Daou vloaz goude n’eus ket gant ar yezh an disterañ statud daoust d’ar promesaoù kaer embannet gant an tu-kleiz.
« Diouzh ret mont a-enep al lezenn »
E 1983 e oa staget en-dro an FLB gant e oberoù (5) Er memes bloavezh e oa bet savet ar strollad Emgann, merket en tu kleiz pellañ, a oa aet d’ober lodenn radikal ar stourm politikel evit Breizh. Hag e miz Kerzu neuze e oa savet kroz e diabarzh Skol an Emsav peogwir ne felle ket d’ul lodenn eus ar stourmerien kenderc’hel d’ober chistroù e-barzh an Talbenn kichen-ha-kichen gant ar PS.
Logo Skol an Emsav
Met dreist pep tra, hag evel a lavar Charlie Grall, ne oa ket akord an holl e-barzh Skol an Emsav war ar mod da gas ar stourm (hini ar panelloù-hent peurgetket). Lod a felle dezhe reutaat ar stourm. « Rann ar stourmoù » a oa bet savet e-barzh ar gevredigezh diwar youl un dornad izili e miz Mezheven 1982 (6) (diwar intrudu daou stourmer eus an FLB a oa bet didoullbac’het ur bloaz a-raok dreist-holl !). Ar re-se a felle dezhe mont pelloc’h ganti ha kas da vat stourm ar panelloù-hent :
“SAB est né d’un constat et d’une divergence stratégique au sein de l’association Skol an Emsav. Quelques militants motivés avaient déjà réussi à imposer à l’intérieur de cette association de défense du breton Rann ar stourmoù, la section des luttes. Skol an Emsav revendiquait une signalisation bilingue, notamment aux entrées de ville. Ses militants collaient des lettres autocollantes sur le français pour bretonniser les panneaux. Quimper devenait Kemper sans trop de difficulté, mais il n’en était pas de même pour Pont-de-Buis par exemple, qui devait être transformé en Pont-ar-Veuzenn. La méthode était fastidieuse et peu efficace et ne semblait guère déranger l’administration. Elle avait néanmoins le mérite d’éveiller les consciences et de faire parler de la langue bretonne sans trop déranger le public ni les élus.
En 1984, une poignée de militants de Skol an Emsav tire un bilan d’échec de cette méthode « soft » et, en désaccord avec la direction, où l’on trouvait à l’époque Tangi Louarn aujourd’hui président de Kevre Breizh, mais aussi Léna Louarn, vice-présidente du conseil régional de Bretagne depuis 2010, en charge de la langue bretonne, ils préconisent de passer à un niveau supérieur dans la lutte. Devant le refus de Skol an Emsav d’avaliser cette nouvelle stratégie, SAB est rapidement créé avec, comme premier objectif, décrocher rapidement une signalisation routière. Des dizaines de militants se mettent à « coltarer » les panneaux sans retenue.” (7)
Diwar lenn niverennoù kentañ Bremañ ez eo sklaer avat e oa bet lakaet an toaz e go araok ma vije savet Rann ar stourmoù. Sed a lenner e 1981 diwar bluenn unan a vo adkavet e-barzh SAB :
« Ret deomp dibab krafoù resis ha lakaat hon holl nerzh da dizhout hon fal. E-pad pell ez eus bet kaoz eus ar panelloù-lec’h, da skwer. Traouigoù zo bet kaset da benn met al labour ‘zo da adkregiñ penn-da-benn. N’eo nemet dre zibab palioù resis, war verr-dermen e vimp efedus (pezh ne dalv ket n’eo ket ret kaout ur politikerezh war hir-dermen evel-just). N’eo nemet dre zibab seurt stourmoù e vimp gouest da zegas tud a-du ganimp, da greñvaat Skol an Emsav ha da drec’hiñ a-benn ar fin (…) Ha diouzh ret mont a-enep al lezenn, ma ne vez ket asantet da bezh a c’houlennomp. Hep mont da guzhat, hep feulster mar bez posubl, en ur zisplegañ perak e stourmomp d’hon c’henvroidi. Ha mar bez “prizonidi sevenadurel” goude ar “brizonidi bolitikel”, arabat deomp kaout aon.»
Ar « saberien » az aio d’ober lodenn radikal ar stourm sevenadurel adalek 1984 eta.
Tomaz Laquaine-Jakez, studier war ar brezhoneg e skol-veur Roazhon 2.
1 Herve ar Beg, Mark Kerrain, Iwan Kadored, Herve ar Bihan, Yann-Bêr Delisle hag Andre Daniel, « Kimiad », Bremañ n. 28, p.3, Genver 1984.
2 C. Geslin, P. Gourlay, J.-J. Monnier, M. Denis, ha R. L. Coadic, Histoire d’un siècle : Bretagne 1901-2001 : L’émancipation d’un monde. Montroulez, Skol Vreizh, 2010, p. 293.
3 Ar Farouell Masklet, « Selaouit ‘ta farouelled… », Bremañ n. 5, p.8, Even 1981.
4 An Arvester, « Skol an Emsav : Dael 1981, war-du an trec’h !», Bremañ n. 6-7, p.5, Eost-Gwengolo 1981.
5 Michel Nicolas, Histoire de la revendication bretonne. Speied, Coop Breizh, 2007, p. 289.
6 Skol an Emsav, « Evit mont war-raok », Bremañ n. 12-13, p.5, Even-Gouere-Eost 1982.
7 Charlie Grall, Le probleme breton en 20 questions. Gourin, Montagnes noires, 2012, p.99-102
La décision à l’immense majorité du conseil municipal de Louaneg d’expulser l’école Diwan des locaux qu’elle occupait crée un précédent historique pour tous les défenseurs de la langue bretonne et au-delà, pour tous ceux et toutes celles qui sont attachées aux droits fondamentaux des peuples à défendre leurs patrimoines collectifs.
Diwan, depuis 35 ans, n’a cessé de se développer avec l’appui des bretons pour assurer l’enseignement de la langue bretonne aux quatre coins de la Bretagne historique, des milliers d’enfants y ont été scolarisés gratuitement grâce à l’engagement et à la détermination de tous ceux et toutes celles qui ont refusé de voir notre langue rangée au musée comme l’avait décidé le pouvoir à Paris.
Diwan c’est bien plus qu’une école, c’est aussi la prise de conscience collective des bretons que leur langue était en danger et qu’il fallait tout faire pour la sauver en créant des maisons d’éditions, des radios, le breton à l’éducation nationale, le bilinguisme sur les routes…
Et la mairie de Louaneg voudrait balayer tout ça par une décision aussi insensée qu’égoïste ?
Les 33 enfants scolarisés à Diwan Louaneg et leurs familles ainsi que les trois employés devraient accepter ça ? Les solutions existent, les parents en ont proposé !
Diwan est gratuit, laïque et ouvert à tous, à ce titre elle assure un véritable service public de qualité et indispensable.
Mais nous voyons bien, à travers le cas de Louaneg, que sans évolution politique en Bretagne, l’avenir même de notre langue restera précaire et donc menacé. Le conseil régional n’a aucun pouvoir de décision sur toutes les questions fondamentales, seul un parlement breton, doté de réels pouvoirs, à l’instar de ce qui se fait en Ecosse, au Pays de Galles…pourra assurer la défense de nos droits collectifs et dans ce cas précis donner un statut définitif de statut public breton à Diwan.
En attendant, Breizhistance bro dreger assure tout son soutien aux parents de skol diwan Louaneg, aux employés et aux enfants et appelle à se mobiliser auprès d’eux, pour toutes les actions de résistance qui seront organisées. Ils ont raison de ne pas plier, soyons tous à leur côté.
An diviz bet tapet gant darnvrasañ izili kuzul-kêr Louaneg evit skarzhañ ar skol Diwan deus al lec’hioù ma implije zo un dibab istorel evit holl difennourien ar brezhoneg, ha dre vras evit an holl dud a zo stag enne gwir diazez ar pobloù da zifenn o gladoù hollek.
Abaoe 35 bloaz n’en deus ket paouezet Diwan gant harp ar vretoned da ginnig ar c’helenn e brezhoneg e pevar c’horn ar vro, milliadoù a vugale zo bet skoliatet digoust a-drugarez da labour ha kalon an holl re oa deus nac’het e vije lakaet hor yezh vroadel en ur mirdi e-giz ma oa bet dibabet gant galloud Pariz .
Ouzhpenn ur skol eo Diwan , dre labour Diwan o deus komprenet ar vretoned e oa o yezh en arvar hag e oa dleet dezhe ober o seizh gwellañ evit he saveiteiñ dre grouidigezh tiez embann, chadennoù skingomz, kelenn ar brezhoneg ha dre ar brezhoneg en deskadurezh stad, an divyezhegezh war vord an hentoù….
Ha fellout a rafe da dTi-kêr Louaneg skubañ an holl draoù se dre un dibab ken diboell ha ken emgar ?
Ha dleet e vefe d’an 33 bugel skoliatet e Diwan Louaneg, d’o zud ha d’an tri implijad sentiñ ouzh kement-se ? Diskoulmou zo, kinniget int bet gant familhoù ar skol.
Digoust, lik ha digor d’an holl eo ar skolioù Diwan, ha dre se e kinnigont ur gwir servij publik a galite n’haller ket ober heptañ.
Dre skouer Louaneg e welomp splann e chomo bresk ha diasur dazont ar brezhoneg hep emdroadur politikel e Breizh . N’eus tamm galloud politikel ebet evit dibab gant ar c’huzul rannvro , n’eus nemet ur parlamant breizhad, gant gwir galloudoù evel ma vez e Skos pe e Kembre a c’hello difenn hon gwirioù stroll ha reiñ da viken ur statud publik breizhad d’ar skolioù Diwan .
Da c’hortoz , komite breizhistance bro dreger a embann e gengred gant tud skol Diwan Louaneg, gant an implijidi ha gant ar vugale, setu ma c’halvomp da gemer perzh en holl oberenoù stourm a vo aozet. Rezon o deus chom hep plegañ, bezomp skoaz-ouzh-skoaz gante !
Ce site Web utilise des cookies pour améliorer votre expérience. Vous pouvez accepter ou changé les réglages. Réglages des cookiesJ'ACCEPTE
Cookies
Présentation de la confidentialité
Ce site Web utilise des cookies pour améliorer votre expérience lorsque vous naviguez sur le site Web.Parmi ces cookies, les cookies classés comme nécessaires sont stockés sur votre navigateur car ils sont essentiels pour le fonctionnement des fonctionnalités de base du site Web.Nous utilisons également des cookies tiers qui nous aident à analyser et à comprendre comment vous utilisez ce site Web.Ces cookies ne seront stockés dans votre navigateur qu'avec votre consentement.Vous avez également la possibilité de désactiver ces cookies.Mais la désactivation de certains de ces cookies peut avoir un effet sur votre expérience de navigation.
Les cookies nécessaires sont absolument essentiels au bon fonctionnement du site Web. Cette catégorie comprend uniquement les cookies qui garantissent les fonctionnalités de base et les fonctions de sécurité du site Web. Ces cookies ne stockent aucune information personnelle.
Tous les cookies qui sont facultatifs au fonctionnement du site Web et qui sont utilisés spécifiquement pour collecter des données personnelles des utilisateurs via des analyses, des publicités et d'autres contenus intégrés sont appelés cookies non nécessaires. Nous avons l'obligation d'obtenir le consentement de l'utilisateur avant d'exécuter ces cookies sur notre site Web.
